عبقات الانوار (کتاب)

«عبقات الانوار فی امامت ائمة الاطهار» نوشته میرحامد حسین هندى است که به انگیزه پاسخگویى به نویسنده اى جاهل و مغرضی از اهل سنت و براى اثبات امامت ائمه علیهم السلام تألیف یافته است. «عبقات الانوار» بزرگترین و ارجمندترین کتاب میرحامد حسین است و از شاهکارهای علمی و اعتقادی شیعه به شمار می‌رود.

علامه میرحامد حسین، کتاب «عبقات» را به آسانی و رفاه ننوشت، او در راه تألیف چنین کتاب عظیمی، خود به تنهایی سخت‌ترین سفرها و پرزحمت‌ترین کارها را عاشقانه پذیرفت. زیرا همه اسناد و منابع تتبع و تحقیق را در اختیار نداشت، به ویژه کتاب‌ها و منابع اهل سنت را. گاهی به عنوان خادم و کارگر در یکی از روستاهای دورافتاده شهر مکه به خانه عالمی سنی وارد شد تا در کتابخانه او به کتابی که دنبالش می‌گشت، دست یابد و موفق هم شد. و یک وقت هم، به مصر رفت و کتابی را که می‌خواست پیدا کرد و با کشتی برگشت، در کشتی مشغول مطالعه کتاب بود که باد تندی کتاب را از دستش گرفت و به دریا افکند و سید به دنبال کتاب خود را به دریا زد و کتاب را گرفت!... وقتی همسفران او را گرفتند و در کشتی نشاندند و سؤال کردند که چرا خودت را به دریا پرت کردی؟ کتاب را نشان داد و جواب داد: به خاطر این کتاب! این کتاب هنوز هم در کتابخانه ناصری نگهداری می‌شود. وقتی هم فرزند جوانش از دنیا رفت، مراسم کفن و دفن و تشییع و مجلس سوگواری را به دیگران واگذارد تا یک ساعت هم که شده وقتش را جز در تألیف عبقات الانوار صرف نکند.

ساختار کتاب

مجموعه «عبقات الانوار» دائرة المعارف بزرگى است آکنده از مسائل اعتقادى، تاریخى، رجالى، روایى و... . مؤلف پس از ذکر حدیث مورد استدلال، طرق مختلف روایت را مى آورد. آن گاه بر اساس اظهارنظرهاى علماى دانش رجال به تفصیل سخن مى گوید. این بخش سرشار است از بحث‌هاى بى نظیر رجالى که دامنه پژوهش مؤلف، خواننده را به حیرت مى افکند. آن گاه نوبت بررسى متن حدیث و روشن ساختن دلالت حدیث بر مدعا فرامى رسد و مؤلف براى اثبات آن به آثار گوناگون عالمان اهل سنت مراجعه مى کند و حق را بر کرسى مى نشاند و راه براى هیچ گونه اشکال و ایراد باقى نمى گذارد. او در این بخش به معتمدترین آثار تفسیرى، حدیثى، تاریخى، فقهى، رجالى و ادبى و لغوى و... اهل سنت مراجعه و با آن‌ها احتجاج مى کند.

متن عبقات الانوار به فارسى و در دو بخش است: بخش اول، در اثبات ولایت بر اساس آیات که چاپ نشده است. بخش دوم، توضیح و تشریح روایات، بدان گونه که آورده شد.

محتوای کتاب

مؤلف بزرگوار این کتاب عظیم و شگفت‌انگیز را در مناقب ائمه اطهار علیهم‌السلام‌ و در جواب کتاب ضدشیعی «تحفه اثنی عشریه» نوشته است. کتاب خصومت‌ برانگیز‌ «تحفه اثنی عشریه» (هدیه‌ای برای شیعیان دوازده امامی) را مولوی عبدالعزیز دهلوی (م ۱۲۳۹ ق) معروف به «سراج الهند» نوشته بود. اما چه تحفه‌ای و چه هدیه‌ای؟! او که از عالمان برجسته و فاضل شبه قاره هند و از اهل سنت بود، بدون توجه به آیات وحدت‌بخش قرآن و سفارش‌های پیامبر صلی الله علیه و آله در این کتابش، عقاید و آراء شیعه را به طور عموم و فرقه اثنی عشریه را بالخصوص در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامی معتقدات و اعمالشان به عباراتی خارج از نزاکت و کلماتی بیرون از آداب و سنن مناظره و به کتب نوآموزان ـ که به خطابه نزدیکتر است تا به برهان یا دست کم نقل صحیح مطالب ـ مورد حمله و اعتراض قرار داده... کتاب را مملو از افترائات و تهمت‌های شنیعه ساخته است... و باعث تشتّت جبهه اسلامی هند شد. این کتاب در دل برادران مسلمان نسبت به یکدیگر کینه و نفرت پدید آورد و صفای مسجد و محراب، شکوه رمضان و عاشورا را کدر ساخت...

عبقات الانوار، دارای دو منهج و هر منهج نیز مشتمل بر مجلداتی چند است. منهج اول درباره اثبات دلالت آیاتی چند از قرآن مجید بر امامت است، از جمله آیه: «إِنَّما وَلِیُّکمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواالَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکعُونَ».سوره مائده/۵۵ و آیه «الْیَوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ...». سوره مائده/۳ و آیات فراوان دیگری که بر امامت شرعی و الهی ائمه اهل بیت عصمت و طهارت (امام علی و فرزندان معصومش علیهم‌السلام) دلالت می‌کند، همه را مورد بحث عالمانه و محققانه و گسترده قرار داده است. گفته‌اند این مجلد هنوز به چاپ نرسیده است و در کتابخانه عظیم مؤلف دانشمندش، در شهر لکهنو نگهداری می‌شود.

منهج دوم کتاب، درباره احادیث دوازده‌گانه‌ای است که مولوی عبدالعزیز دهلوی در کتاب تحفه اثنی عشریه، مغرضانه اصل یا تواتر آن‌ها را انکار و اشکالاتی بر این احادیث شیعی وارد کرده بود. این منهج از کتاب شگفت‌آور و عظیم عبقات الانوار، ۳۰ جلد است که حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ایران به چاپ رسیده است. هر یک از احادیث دوازده‌گانه، خود یک مجلد و برخی از این مجلدات هم در چنین جلد به سبک قدیم و سنگی چاپ شده است بدین شرح:

• مجلد اول از منهج دوم، در مورد «حدیث غدیر»
• مجلد دوم، در موضوع «حدیث منزلت»
• مجلد سوم، درباره «حدیث ولایت»
• مجلد چهارم، درباره «حدیث طیر»
• مجلد پنجم، به شرح و بیان حدیث «أنا مدینه العلم»
• مجلد ششم، درباره «حدیث تشبیه»
• مجلد هفتم، درباره حدیث «من ناصب علیاً لخلافه فهو کافر»
• مجلد هشتم، در بیان «حدیث نور» (کنت أنا و علی نوراً...)
• مجلد نهم، درباره «حدیث رایت»
• مجلد دهم، در موضوع حدیث «انّک تقاتل علی تأویل القرآن...»
• مجلد یازدهم، در مورد حدیث «الحقّ مع علیّ...»
• مجلد دوازدهم، درباره «حدیث ثقلین».

عبقات الانوار از نگاه بزرگان

بزرگان علم و تحقیق، بر عظمت کتاب «عبقات الانوار» اقرار کرده‌اند و آن را به دیگران نیز شناسانده‌اند:

• ۱. علامه بزرگ شیعی، شیخ عبدالحسین امینی صاحب کتاب الغدیر، درباره «عبقات» می‌گوید: بوی دلپذیرش در تمامی جهان پیچیده و آوازه‌اش از خاور تا باختر را فراگرفته است. هر کس آن را دیده، دانسته که کتاب اعجازآمیز روشنگری است که هیچ باطلی در آن راه ندارد و من در نوشتن الغدیر از دانش‌های باارزش نهفته در آن بهره فراوان بردم.

• ۲. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره آثار میرحامد حسین به ویژه عبقات می‌نویسد: کتاب‌های باعظمت و مفید میرحامد حسین، دریای ژرف‌نگری و باریک‌بینی را پرموج گردانده است... مهمترین و پرآوازه‌ترین اثر او «عبقات الانوار» در مناقب ائمه اطهار علیهم‌السلام است... و میرحامد حسین تمام حقایقی را که «دهلوی» در باب امامت منکر شده با بهره‌گیری از احادیث و اخباری که از طریق اهل سنت نقل شده، ثابت کرده است.

• ۳. امام خمینی در سال ۱۳۲۰ شمسی (۱۳۶۳ قمری) که هنوز تمام مجلدات عبقات چاپ نشده بود، پس از بحث در موضوع حدیث غدیر می‌نویسد: «...هر کس بخواهد اطلاع از چگونگی حدیث غدیر پیدا کند، باید رجوع کند به کتاب عبقات الانور سید بزرگوار میرحامد حسین هندی که چهار جلد بزرگ در حدیث غدیر تصنیف کرده و چنین کتابی تاکنون نوشته نشده و عبقات الانوار در امامت از قراری که شنیده شده، سی جلد است و آنچه که ما دیدیم، هفت-هشت جلد است و در ایران شاید تا پانزده جلد از آن پیدا شود و اهل سنت درصدد جمع این کتاب و تضییع آن هستند و ما ملت شیعه در خواب هستیم تا آن وقت که یک چنین گنج پرقیمت و گوهر گرانبهائی از دست برود! اکنون قریب دو سال است (دو سال قبل از ۱۳۶۳ ق) که به ملت شیعه به تجدید طبع این کتاب پیشنهاد شده و به خونسردی تلقی شده است. با این وصف با خواست خدا جلد غدیر در تحت طبع است. لکن بر علماء شیعه بالخصوص و دیگر طبقات لازم است که این کتاب بزرگ را که بزرگترین حجت مذهب است نگذارند از بین برود و به طبع آن اقدام کنند».

• ۴. استاد محمدرضا حکیمی درباره عبقات الانوار می‌نویسد: «و به راستی کتاب عبقات، عظیم است. آن اقیانوس بیکران و آن دریای ژرف این کتاب است، این چنین کتابی در دیگر آفاق بشری و فرهنگ ملت‌ها نیز همانند ندارد... کتاب «عبقات» با مجلدات بسیارش، یکی از والاترین نمونه‌های کار خود انسانی و پشتکار و مسئولیت بشری است...».

شروح و تعلیقات کتاب

آقاى سید على میلانى حسینى به سال ۱۳۸۵ ق، به تلخیص و تعریب آن همت گماشت. تاکنون نه جلد از این اثر شامل حدیث ثقلین (سه جلد)، حدیث سفینه (یک جلد)، حدیث نور (یک جلد) و حدیث غدیر (چهار جلد) منتشر شده است.

متن کتاب

عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار

پانویس

منابع

• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، نویسنده: محمدرضا ضمیری.
• تلخیص از مجموعه گلشن ابرار، جلد۱، زندگی نامه "میرحامد حسین هندی" از ابراهیم اسلامی.
• زندگینامه میرحامد حسین هندی، کتابخانه طهور، بازیابی: 29 اردیبهشت 1393.